Μελέτη πρώτων υλών λιθοτεχνίας, της εποχής του χαλκού, στην Τούμπα Θεσσαλονίκης

Περίληψη

Η παρούσα μεταπτυχιακή εργασία αφορά τη μελέτη των απολεπισμένων εργαλείων, κυρίως πυριτόλιθων, της Εποχής του Χαλκού (ΠΕΧ, 3000-1800 π.Χ.) από την Τούμπα Θεσσαλονίκης και έγινε με στόχο τον προσδιορισμό των πηγών προέλευσης των πρώτων υλών που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή τους. Για το λόγο αυτό παράλληλα με τα ευρήματα από την ανασκαφή της Τούμπας μελετήθηκαν και γεωλογικά δείγματα αντίστοιχων υλικών από τις περιοχές Βασιλικών και Γαλάτιστας, Θεσσαλονίκης. Η περιοχή Βασιλικών βρίσκεται 27,7 km νοτιοανατολικά της θέσης της Τούμπας και είναι γνωστή για την προϊστορική λατομική δραστηριότητα και η περιοχή της Γαλάτιστας βρίσκεται 40 km νοτιοανατολικά της ανασκαφής. Τα επιλεγμένα δείγματα μελετήθηκαν μακροσκοπικά, μικροσκοπικά και γεωχημικά. Για το σκοπό αυτό εφαρμόστηκαν η μέθοδος ακτίνων φθορισμού (XRF) και η φασματομετρία μάζας επαγωγικώς συζευγμένου πλάσματος (ICP-MS). Συνολικά μελετήθηκαν και ταξινομήθηκαν 940 λίθινα εργαλεία με βάση την χρωματική κλίμακα Munsell. Οι τρεις χρωματικές κατηγορίες που καταγράφηκαν με τη μεγαλύτερη συχνότητα είναι: τα καστανέρυθρα (21%), τα καστανά (16%) και τα σκούρα καστανά (16%) απολεπίσματα. Από τα 940 αντικείμενα τα 752 (80%) είναι κατασκευασμένα από πυριτόλιθο-ίασπι, τα 94 (10%) από χαλαζία και τα υπόλοιπα ευρήματα από άλλες ποικιλίες πυριτόλιθου ή από μεμονωμένα θραύσματα άλλων πρώτων υλών. Κάποια από τα σκούρα ερυθροϊώδη δείγματα αποτελούν προϊόντα που έχουν υποστεί θερμική κατεργασία ενώ η ίδια χρωματική κατηγορία περιλαμβάνει πυριτόλιθους που δεν έχουν υποστεί θερμική επίδραση. Τα δείγματα των Βασιλικών και της Γαλάτιστας περιλαμβάνουν καστανούς-καστανέρυθρους πυριτόλιθους-ιάσπιδες. Στην Γαλάτιστα βρέθηκαν επίσης και ερυθροϊώδεις πυριτόλιθοι. Μελετήθηκαν μικροσκοπικά 20 αρχαιολογικά δείγματα από την ανασκαφή της Τούμπας, και 7 γεωλογικά δείγματα, 4 από τα Βασιλικά και 3 από την Γαλάτιστα. Για την μικροσκοπική μελέτη κατασκευάστηκαν λεπτές τομές από το κάθε δείγμα. Η μικροσκοπική παρατήρηση έδειξε ότι αυτά τα δείγματα πυριτόλιθου-ίασπι αποτελούνται από μικροκρυσταλλικό χαλαζία και οξείδια του Fe. Σε ορισμένα δείγματα παρατηρήθηκε ακόμη χαλκηδόνιος με ακτινωτή μορφή, ενώ  ο  σκούρος  ερυθροϊώδης πυριτόλιθος από την Γαλάτιστα περιέχει αρκετό ασβεστίτη. Έγιναν χημικές αναλύσεις σε 15 αρχαιολογικά δείγματα από την Τούμπα, και σε 19 γεωλογικά δείγματα, 11 από τα Βασιλικά και 8 από την Γαλάτιστα. Από την ερμηνεία των αποτελεσμάτων προκύπτει πως οι πυριτόλιθοι που αναλύθηκαν έχουν υδροθερμική προέλευση και συνδέονται με απόθεση κοντά σε μεσοωκεάνια ράχη. Εξαίρεση αποτελούν τα ερυθροϊώδη δείγματα της Γαλάτιστας που συνδέονται με απόθεση σε ηπειρωτικά περιθώρια. Συμπερασματικά με βάση τη σύγκριση των ορυκτολογικών, πετρογραφικών και γεωχημικών χαρακτηριστικών των δειγμάτων που μελετήθηκαν προκύπτει ότι όλα τα καστανέρυθρα λίθινα αντικείμενα της ανασκαφής της Τούμπας είναι δυνατό να προέρχονται και από τις δύο περιοχές, των Βασιλικών και της Γαλάτιστας. Έτσι, ο οικισμός της Τούμπας κατά την ΠΕΧ (3000-1800 π.Χ.) φαίνεται να συνδέεται με τις τοποθεσίες αυτές για την προμήθεια πρώτης ύλης σε πυριτόλιθο-ίασπι. Αυτό ενισχύεται και από την αρχαιολογική μελέτη, η οποία έδωσε για αυτές τις πρώτες ύλες, πλήρεις εγχειρηματικές αλυσίδες και επομένως προέρχονται από εμφανίσεις κοντινών περιοχών. Αντίθετα ο χαλαζίας ενώ έχει καθαρά τοπική προέλευση, η ελλιπής εγχειρηματική αλυσίδα που παρατηρείται είναι πιο πιθανό να οφείλεται στην όχι και τόσο καλή ποιότητα του υλικού για την κατασκευή λιθοτεχνιών. Ένα ακόμη συμπέρασμα με βάση τη  χημική σύσταση, είναι ότι η κατηγορία πυριτόλιθων η οποία είναι χρωματικά παρόμοια με αυτήν των θερμικά κατεργασμένων υλικών (καστανά–ερυθροϊώδη) προέρχεται πιθανότατα από τους γεωλογικούς σχηματισμούς της Γαλάτιστας.
 
The present Master Thesis focuses on the study of lithic artifacts, mainly cherts, from the excavations of the Bronze Age Toumba site (EBA, 3000-1800 B.C.), in Thessaloniki. The aim of this study was to identify the types of the raw materials used for their construction and their provenance. For this reason in addition to the lithic artifacts a number of geological samples from Vasilika and Galatista were also examined. Vasilika is a village of Thessaloniki, 27.7 km southeast of Toumba where prehistoric quarrying activities for extracting raw materials used for knapped tools, have been identified. Galatista village is 40 km southeast of the Toumba excavation site. The selected objects were studied macroscopically, microscopically and geochemically. For this reason the research methods included X-ray fluorescence analysis (XRF) and mass spectrometry inductively coupled plasma analysis (ICP-MS). A total of 940 lithic artefacts were examined macroscopically which were classified according to the Munsell color scale. The three most common color types included: the brown-red chipped tools (21%), the brown chipped tools (16%) and dark brown chipped tools (16%). With regard to their raw material, 752 (80%) artefacts were made of jasper, 94 (10%) of quartz and the remainder of other chert types or individual fragments of other raw materials. Part of the dark dusky red samples was thermally treated, although this color group includes also cherts that were not undergone heat treatment. The samples from Vasilika and Galatista areas are mainly reddish brown-brown jaspers. A dark dusky red chert type was additionally identified in Galatista. Optical microscopy was performed in 20 archaeological samples from the Toumba excavation, and in 7 geological samples, 4 from Vasilika and 3 from Galatista. For this purpose thin sections were constructed from each sample. Jasper samples consist of microcrystalline quartz and Fe-oxides with traces of ore minerals. In some cases a fibrous variety of chalcedony was observed. Dark dusky red samples from Galatista contain calcite as well. Chemical analysis was also carried out in 15 archeaological samples from Toumba and in 19 geological samples, 11 from Vasilika and 8 from Galatista. The interpretation of the results indicates that the red and brown chert types were formed as a result of a hydrothermal system near a mid-ocean ridge geotectonic environment. In contrast, the dark dusky red cherts from Galatista are associated with continental margins. The comparison of the mineralogical, petrographic and geochemical features of the studied samples revealed that all the reddish and brownish lithic findings from Toumba may originate from both areas of Vasilika and Galatista. It is concluded therefore that during the Early Bronze Age (3000-1800 B.C.) there was possibly a relation between Toumba inhabitants and these sites for obtaining the chert raw material. This is supported by the fact that the raw materials which have an incomplete operational sequence, did not derive from local geological sources. In contrast the origin of quartz is clearly local. However the incomplete operational sequence of quartz is probably attributed to the poor quality of this material. Finally according to their geochemical composition, the dark dusky red chert type which is similar to the thermally treated artefacts probably derives from the geological chert formation of Galatista.